Άποψη αρχαιολογικού χώρου και πόλης
Ευάγγελος Τσάκος
Υλικό
Κατηγορία
Αρ. Αντικειμένου
Φ07-Δ18 Ο Αρχαιολογικός Χώρος της Ελευσίνας αποτελείται από το Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης και μέρος της αρχαίας πόλης. Περιλαμβάνει επίσης το εκκλησάκι της Παναγίτσας Μεσοσπορίτισσας και τον Πύργο του Ρολογιού της πόλης του 1924. Ο Αρχαιολογικός Χώρος αποτελεί το βασικό τοπόσημο της Ελευσίνας, ενώ ολόκληρη η πόλη εκτείνεται γύρω του. Αποτελεί διαχρονικά έναν τόπο που ελκύει το ενδιαφέρον καλλιτεχνών που τον έχουν αποτυπώσει συχνά στα έργα τους.
Στον Αρχαιολογικό Χώρο καταλήγει η αρχαία Ιερά Οδός, μέσω της οποίας η πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων, μίας από τις μεγαλύτερες και λαμπρότερες θρησκευτικές εορτές της αρχαιότητας, κατέφθανε στην Ελευσίνα.
Ο επισκέπτης συναντά αρχικά τη Ρωμαϊκή Αυλή, που περιλαμβάνει ιερά και βωμούς, όπου γίνονταν θυσίες, αλλά και την Κρήνη στην οποία πλένονταν οι υποψήφιοι μύστες για να εξαγνιστούν.
Από εκεί οι υποψήφιοι μύστες περνούσαν μέσα από τα Μεγάλα Προπύλαια στον χώρο του ιερού. Γύρω απ’ το ιερό εκτεινόταν ψηλό τείχος που απέτρεπε την είσοδο σε εκείνους που δεν είχαν άδεια. Άλλωστε τα Ελευσίνια Μυστήρια καλύπτονταν από άκρα μυστικότητα- έως και σήμερα δεν γνωρίζουμε τι περιλάμβανε η ιερή τελετή, που θα σχετιζόταν βέβαια με τη γονιμότητα και την καρποφορία, αφού και η Δήμητρα ήταν η θεά της γεωργίας. Όποιος εισερχόταν παράνομα στο ιερό ή όποιος αποκάλυπτε λεπτομέρειες της τελετής τιμωρούταν μάλιστα με θάνατο.
Αριστερά των Μεγάλων Προπυλαίων βρίσκεται το Καλλίχορον Φρέαρ, το πηγάδι στο οποίο σύμφωνα με τον μύθο η Δήμητρα έκατσε για να ξεκουραστεί μετά από εννέα μέρες αναζήτησης της κόρης της, Περσεφόνης, την οποία απήγαγε ο Άδης, ο θεός του Κάτω Κόσμου. Η Δήμητρα από τη λύπη της δεν επέτρεπε στη γη να καρποφορεί. Έτσι, ο Δίας πρότεινε έναν συμβιβασμό: να περνά η Περσεφόνη 4 μήνες στον Κάτω Κόσμο, οπότε και έχουμε χειμώνα, και 8 στον επάνω, οπότε και έχουμε καλοκαιρία. Στα δεξιά των Μεγάλων Προπυλαίων βρίσκεται μια σπηλιά, που θεωρούταν είσοδος του Άδη και που, σύμφωνα πάλι με τον μύθο, μέσω αυτής έφθανε η Περσεφόνη στη Γη και συναντούσε τη μητέρα της. Γι’ αυτό και δίπλα της είχε χτιστεί ναός αφιερωμένος στον Πλούτωνα.
Ακολουθώντας την πορεία της πομπής των Ελευσινίων Μυστηρίων περνάμε από μια δεύτερη είσοδο, τα Μικρά Προπύλαια, που εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ασφάλεια στον χώρο. Τα Μικρά Προπύλαια διέθεταν δύο Καρυάτιδες που στήριζαν την οροφή, μόνο μία εκ των οποίων βρίσκεται σήμερα στην κατοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ελευσίνας. Η δεύτερη μεταφέρθηκε στην Αγγλία από τον ακαδημαϊκό Έντουαρτ Κλαρκ το 1801 και εκτίθεται στη Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ.
Τελικά η πομπή κατέφθανε μέσω της Πομπικής Οδού στο Τελεστήριο, ένα μεγάλο τετράγωνο κτήριο, μοναδικό στο σχήμα του, το οποίο διέθετε περιμετρικά καθίσματα. Εκεί κάθονταν οι μύστες και παρακολουθούσαν την τελετή. Το Τελεστήριο του 5ου αι. είχε σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα Ικτίνο, ενώ στην ανατολική του πλευρά προστέθηκε τον 4ο αι. η Φιλώνειος Στοά του Ελευσίνιου αρχιτέκτονα Φίλωνα. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι τα σημερινά κατάλοιπα του Τελεστηρίου αποκαλύπτουν ποικίλες οικοδομικές φάσεις του κτηρίου, το οποίο δεχόταν διαρκώς επισκευές και επεκτάσεις, όσο η λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης εξαπλωνόταν.
Στον Αρχαιολογικό Χώρο υπάρχουν ακόμη πολλά κτήρια, όπως λουτρά, καπηλειά και πανδοχεία- κάθε είδους κτήριο που θα βρει κανείς σε μια πόλη που προσελκύει κόσμο λόγω της μεγάλης θρησκευτικής της σημασίας. Επίσης, στον Αρχαιολογικό Χώρο θα συναντήσει κανείς δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, όπως οικίες, Βουλευτήριο, Γυμνάσιο και αποθήκες, κτήρια που συναντώνται σε κάθε ακμάζουσα αρχαία πόλη.
Το εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας είναι μεταβυζαντινό κτίσμα. Η λατρεία της Μεσοσπορίτισσας αποτελεί τη χριστιανική συνέχεια της λατρείας της αρχαίας θεάς της γεωργίας. Μάλιστα επιβιώνει μέχρι σήμερα το έθιμο του πολυσποριού. Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, εορτή που συμπίπτει με την περίοδο σποράς των δημητριακών, οι γυναίκες της Ελευσίνας έβραζαν το πολυσπόρι και κατά τη δύση του ηλίου ανέβαιναν στον εκκλησάκι και το προσέφεραν στην Παναγία. Το έθιμο αυτό αναβίωσε από τον Λαογραφικό Σύλλογο Ελευσίνας «Το αδράχτι» και εντάχθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Το Ρολόι της πόλης και ο κινητός μηχανισμός του έχουν πλέον ενταχθεί στον Κατάλογο Νεότερων Μνημείων. Μάλιστα, ο ελβετικής παραγωγής μηχανισμός αποτελεί τον δεύτερο σε σπανιότητα μηχανισμό ρολογιού στον κόσμο, καθώς λειτουργούσε με την αρχή της βαρύτητας. Σήμερα φυλάσσεται στο Δημαρχείο Ελευσίνας, ενώ το Ρολόι λειτουργεί πια με ηλεκτρικό μηχανισμό.
Στον Αρχαιολογικό Χώρο καταλήγει η αρχαία Ιερά Οδός, μέσω της οποίας η πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων, μίας από τις μεγαλύτερες και λαμπρότερες θρησκευτικές εορτές της αρχαιότητας, κατέφθανε στην Ελευσίνα.
Ο επισκέπτης συναντά αρχικά τη Ρωμαϊκή Αυλή, που περιλαμβάνει ιερά και βωμούς, όπου γίνονταν θυσίες, αλλά και την Κρήνη στην οποία πλένονταν οι υποψήφιοι μύστες για να εξαγνιστούν.
Από εκεί οι υποψήφιοι μύστες περνούσαν μέσα από τα Μεγάλα Προπύλαια στον χώρο του ιερού. Γύρω απ’ το ιερό εκτεινόταν ψηλό τείχος που απέτρεπε την είσοδο σε εκείνους που δεν είχαν άδεια. Άλλωστε τα Ελευσίνια Μυστήρια καλύπτονταν από άκρα μυστικότητα- έως και σήμερα δεν γνωρίζουμε τι περιλάμβανε η ιερή τελετή, που θα σχετιζόταν βέβαια με τη γονιμότητα και την καρποφορία, αφού και η Δήμητρα ήταν η θεά της γεωργίας. Όποιος εισερχόταν παράνομα στο ιερό ή όποιος αποκάλυπτε λεπτομέρειες της τελετής τιμωρούταν μάλιστα με θάνατο.
Αριστερά των Μεγάλων Προπυλαίων βρίσκεται το Καλλίχορον Φρέαρ, το πηγάδι στο οποίο σύμφωνα με τον μύθο η Δήμητρα έκατσε για να ξεκουραστεί μετά από εννέα μέρες αναζήτησης της κόρης της, Περσεφόνης, την οποία απήγαγε ο Άδης, ο θεός του Κάτω Κόσμου. Η Δήμητρα από τη λύπη της δεν επέτρεπε στη γη να καρποφορεί. Έτσι, ο Δίας πρότεινε έναν συμβιβασμό: να περνά η Περσεφόνη 4 μήνες στον Κάτω Κόσμο, οπότε και έχουμε χειμώνα, και 8 στον επάνω, οπότε και έχουμε καλοκαιρία. Στα δεξιά των Μεγάλων Προπυλαίων βρίσκεται μια σπηλιά, που θεωρούταν είσοδος του Άδη και που, σύμφωνα πάλι με τον μύθο, μέσω αυτής έφθανε η Περσεφόνη στη Γη και συναντούσε τη μητέρα της. Γι’ αυτό και δίπλα της είχε χτιστεί ναός αφιερωμένος στον Πλούτωνα.
Ακολουθώντας την πορεία της πομπής των Ελευσινίων Μυστηρίων περνάμε από μια δεύτερη είσοδο, τα Μικρά Προπύλαια, που εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ασφάλεια στον χώρο. Τα Μικρά Προπύλαια διέθεταν δύο Καρυάτιδες που στήριζαν την οροφή, μόνο μία εκ των οποίων βρίσκεται σήμερα στην κατοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ελευσίνας. Η δεύτερη μεταφέρθηκε στην Αγγλία από τον ακαδημαϊκό Έντουαρτ Κλαρκ το 1801 και εκτίθεται στη Βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ.
Τελικά η πομπή κατέφθανε μέσω της Πομπικής Οδού στο Τελεστήριο, ένα μεγάλο τετράγωνο κτήριο, μοναδικό στο σχήμα του, το οποίο διέθετε περιμετρικά καθίσματα. Εκεί κάθονταν οι μύστες και παρακολουθούσαν την τελετή. Το Τελεστήριο του 5ου αι. είχε σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα Ικτίνο, ενώ στην ανατολική του πλευρά προστέθηκε τον 4ο αι. η Φιλώνειος Στοά του Ελευσίνιου αρχιτέκτονα Φίλωνα. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι τα σημερινά κατάλοιπα του Τελεστηρίου αποκαλύπτουν ποικίλες οικοδομικές φάσεις του κτηρίου, το οποίο δεχόταν διαρκώς επισκευές και επεκτάσεις, όσο η λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης εξαπλωνόταν.
Στον Αρχαιολογικό Χώρο υπάρχουν ακόμη πολλά κτήρια, όπως λουτρά, καπηλειά και πανδοχεία- κάθε είδους κτήριο που θα βρει κανείς σε μια πόλη που προσελκύει κόσμο λόγω της μεγάλης θρησκευτικής της σημασίας. Επίσης, στον Αρχαιολογικό Χώρο θα συναντήσει κανείς δημόσια και ιδιωτικά κτήρια, όπως οικίες, Βουλευτήριο, Γυμνάσιο και αποθήκες, κτήρια που συναντώνται σε κάθε ακμάζουσα αρχαία πόλη.
Το εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας είναι μεταβυζαντινό κτίσμα. Η λατρεία της Μεσοσπορίτισσας αποτελεί τη χριστιανική συνέχεια της λατρείας της αρχαίας θεάς της γεωργίας. Μάλιστα επιβιώνει μέχρι σήμερα το έθιμο του πολυσποριού. Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, εορτή που συμπίπτει με την περίοδο σποράς των δημητριακών, οι γυναίκες της Ελευσίνας έβραζαν το πολυσπόρι και κατά τη δύση του ηλίου ανέβαιναν στον εκκλησάκι και το προσέφεραν στην Παναγία. Το έθιμο αυτό αναβίωσε από τον Λαογραφικό Σύλλογο Ελευσίνας «Το αδράχτι» και εντάχθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Το Ρολόι της πόλης και ο κινητός μηχανισμός του έχουν πλέον ενταχθεί στον Κατάλογο Νεότερων Μνημείων. Μάλιστα, ο ελβετικής παραγωγής μηχανισμός αποτελεί τον δεύτερο σε σπανιότητα μηχανισμό ρολογιού στον κόσμο, καθώς λειτουργούσε με την αρχή της βαρύτητας. Σήμερα φυλάσσεται στο Δημαρχείο Ελευσίνας, ενώ το Ρολόι λειτουργεί πια με ηλεκτρικό μηχανισμό.